Geçen ay blogun sıkı takipçilerinden birinden bir e-posta aldım. Çaylar hakkındaki bu soruyu yine soru-cevap şeklinde bloga koymayı uygun gördüm. E-posta diyor ki;
"Daha önce başka bitkilerin de çay olarak etkisiz olduğunu okumuştum ama ekinezyayı sizden öğrendim. Acaba suda çözünmeyen, çay formu etkisiz bitkileri listelemek mümkün mü? Sanırım ekstre formları genel olarak daha etkili oluyor tüm bitkilerin. O halde tersi bir sınıflandırma yapıp çay hali etkili olan bitkileri mi listelemek lazım?"
Cevabı, her düzeyden okuyucu anlasın diye genel bilgi vererek başlayayım: Bitkiler aslında minyatür birer kimya fabrikası. Yapılarında birbirinden farklı birçok madde taşıyorlar. Bu maddelerin bir kısmı yararlı, bir kısmı çok düşük dozlarda bile zararlı. Bitkilerin gıda ve tıbbi amaçla kullanımları tabii ki çok eskilere dayanıyor. Günümüzde hangi bitkilerin zehirli ve zararlı olduğu biliniyor. Yararlı bitkilere geldiğimizde ise durum biraz çetrefilli. Bitkilerde bulunan madde grupları bazen yan yana olduklarında bazen de tek başına kullanıldıklarında daha etkili. (Bu cümleler aslında bitkiden ilaca giden yolla ilgili bir özet.)
Bir bitkideki bir madde tek başına etkiliyse, o bitkiyi kullanmak yerine o maddenin saf halde elde edilip ilaç haline getirilmesi gerekiyor. Ancak maddeler birlikte kullanılırsa daha etkili ise o zaman bu maddeleri birbirinden ayırmak bir hata. İşte bu birlikte etkili maddeleri; birçok bitkiden, bitkiyi doğrudan yiyerek vücudumuza alıyoruz zaten. Örneğin soğan, sarımsak, portakal... Ama bazı durumlarda ne kadar yersek yiyelim etkili maddeler yeterli miktarda alınamamış oluyor. İşte o zaman bitkinin özütü yani bizim dilimizden konuşursak ekstresinin hazırlanması gerekiyor. Ekstre doğrudan kullanılabileceği gibi farklı işlemlerden geçirilerek tablet, kapsül, damla gibi farklı ilaç şekillerinin hazırlanmasında da kullanılabiliyor.
Yukarıdaki iki paragrafı yazmamın sebebine gelince; bitkilerde bulunan maddelerin hepsi benzer yapıda değil. Hepsi suda veya hepsi yağda aynı oranda çözünmüyor. Bu bağlamda diyelim ki siz en basit ekstre hazırlama yolu olan çay hazırlamayı seçtiğiniz. Eğer etki göstermesini beklediğiniz maddeler, bitkinin içinden suya geçmiyorsa içtiğiniz çayın tedavi edici değeri yok demektir. Yani ilk nokta bitkideki etkiden sorumlu maddelerin suda çözünmesi. Bundan sonra da drogun kaliteli olması çok önemli. Yabancı bitkilerle karıştırılmamış, etkili madde miktarı farmakopede belirtilen sınırlar içinde olan, kaliteli ve güvenilir bitkiler kullanılmalı.
Herkesin bildiği bir örnek vereyim. Örneğin kuru öksürük sebebiyle göğüs-boğazınızdaki tahrişi azaltmak için ıhlamur çayı yapmak istiyorsanız poşet çayı uzun süre bardağınızda bekletin veya daha güzeli çaydanlıkta ıhlamurunuzu uzun süre kaynatın. Bu şekilde bitkide bulunan flavonoitlerin yanında müsilaj da sıcak suya geçer. Ihlamur çayının viskoz, daha yapışkan, kıvamlı hale geldiğini göreceksiniz. İşte buna sebep olan müsilaj göğsünüzü yumuşatacaktır. Ama soğuk algınlığı ve öksürük için kullanmak istiyorsanız ıhlamurunuzu kısa sürede demlemelisiniz. Çünkü ancak bu şekilde hazırladığınız çay, bitkideki flavonoitlerin yanında uçucu yağları da içerir. Uzun süre kaynattığınızda teskin edici etkisi bulunan uçucu yağlar uçar gider.
Bir de tıbbi bitki çayı ile ülkemizde satılan poşet çaylar arasında ciddi fark var. Fitoterapide kullanılan tıbbi bitki çayları kontrolleri yapılmış kaliteli droglarla hazırlanan, dozu ve kullanım şekli belirli bitki karışımlarıdır. Ülkemizde yasal düzenlemenin yapılmasından sonra poşet çayların tıbbi bitkisel çaylar ve keyif çayları olarak iki ayrı grupta üretileceği fikrindeyim.
Çay konusu hayli geniş, ülkemizde çay üreten firmalardan Doğadan, hocam Erdem Yeşilada ile bilgilendirici kısa filmler çekmiş. Firmanın Youtube kanalında bu videoları bulup izleyebilirsiniz. Ben birinin linkini ekleyeyim, diğerlerini de oradan bulursunuz kolayca. Poşet çaylar hakkındaki video
Soruya kısa cevap: Her bitkinin çayı içilmez, her bitkinin çayı etkili maddeler içermez. Beklenilen etkiye ve etken maddenin tipine uygun ekstre hazırlama tekniği seçmek şarttır.
Afiyetle içilen çaylar, bol muhabbetler, keyifler dilerim...
"Daha önce başka bitkilerin de çay olarak etkisiz olduğunu okumuştum ama ekinezyayı sizden öğrendim. Acaba suda çözünmeyen, çay formu etkisiz bitkileri listelemek mümkün mü? Sanırım ekstre formları genel olarak daha etkili oluyor tüm bitkilerin. O halde tersi bir sınıflandırma yapıp çay hali etkili olan bitkileri mi listelemek lazım?"
Cevabı, her düzeyden okuyucu anlasın diye genel bilgi vererek başlayayım: Bitkiler aslında minyatür birer kimya fabrikası. Yapılarında birbirinden farklı birçok madde taşıyorlar. Bu maddelerin bir kısmı yararlı, bir kısmı çok düşük dozlarda bile zararlı. Bitkilerin gıda ve tıbbi amaçla kullanımları tabii ki çok eskilere dayanıyor. Günümüzde hangi bitkilerin zehirli ve zararlı olduğu biliniyor. Yararlı bitkilere geldiğimizde ise durum biraz çetrefilli. Bitkilerde bulunan madde grupları bazen yan yana olduklarında bazen de tek başına kullanıldıklarında daha etkili. (Bu cümleler aslında bitkiden ilaca giden yolla ilgili bir özet.)
Bir bitkideki bir madde tek başına etkiliyse, o bitkiyi kullanmak yerine o maddenin saf halde elde edilip ilaç haline getirilmesi gerekiyor. Ancak maddeler birlikte kullanılırsa daha etkili ise o zaman bu maddeleri birbirinden ayırmak bir hata. İşte bu birlikte etkili maddeleri; birçok bitkiden, bitkiyi doğrudan yiyerek vücudumuza alıyoruz zaten. Örneğin soğan, sarımsak, portakal... Ama bazı durumlarda ne kadar yersek yiyelim etkili maddeler yeterli miktarda alınamamış oluyor. İşte o zaman bitkinin özütü yani bizim dilimizden konuşursak ekstresinin hazırlanması gerekiyor. Ekstre doğrudan kullanılabileceği gibi farklı işlemlerden geçirilerek tablet, kapsül, damla gibi farklı ilaç şekillerinin hazırlanmasında da kullanılabiliyor.
Yukarıdaki iki paragrafı yazmamın sebebine gelince; bitkilerde bulunan maddelerin hepsi benzer yapıda değil. Hepsi suda veya hepsi yağda aynı oranda çözünmüyor. Bu bağlamda diyelim ki siz en basit ekstre hazırlama yolu olan çay hazırlamayı seçtiğiniz. Eğer etki göstermesini beklediğiniz maddeler, bitkinin içinden suya geçmiyorsa içtiğiniz çayın tedavi edici değeri yok demektir. Yani ilk nokta bitkideki etkiden sorumlu maddelerin suda çözünmesi. Bundan sonra da drogun kaliteli olması çok önemli. Yabancı bitkilerle karıştırılmamış, etkili madde miktarı farmakopede belirtilen sınırlar içinde olan, kaliteli ve güvenilir bitkiler kullanılmalı.
Herkesin bildiği bir örnek vereyim. Örneğin kuru öksürük sebebiyle göğüs-boğazınızdaki tahrişi azaltmak için ıhlamur çayı yapmak istiyorsanız poşet çayı uzun süre bardağınızda bekletin veya daha güzeli çaydanlıkta ıhlamurunuzu uzun süre kaynatın. Bu şekilde bitkide bulunan flavonoitlerin yanında müsilaj da sıcak suya geçer. Ihlamur çayının viskoz, daha yapışkan, kıvamlı hale geldiğini göreceksiniz. İşte buna sebep olan müsilaj göğsünüzü yumuşatacaktır. Ama soğuk algınlığı ve öksürük için kullanmak istiyorsanız ıhlamurunuzu kısa sürede demlemelisiniz. Çünkü ancak bu şekilde hazırladığınız çay, bitkideki flavonoitlerin yanında uçucu yağları da içerir. Uzun süre kaynattığınızda teskin edici etkisi bulunan uçucu yağlar uçar gider.
Bir de tıbbi bitki çayı ile ülkemizde satılan poşet çaylar arasında ciddi fark var. Fitoterapide kullanılan tıbbi bitki çayları kontrolleri yapılmış kaliteli droglarla hazırlanan, dozu ve kullanım şekli belirli bitki karışımlarıdır. Ülkemizde yasal düzenlemenin yapılmasından sonra poşet çayların tıbbi bitkisel çaylar ve keyif çayları olarak iki ayrı grupta üretileceği fikrindeyim.
Çay konusu hayli geniş, ülkemizde çay üreten firmalardan Doğadan, hocam Erdem Yeşilada ile bilgilendirici kısa filmler çekmiş. Firmanın Youtube kanalında bu videoları bulup izleyebilirsiniz. Ben birinin linkini ekleyeyim, diğerlerini de oradan bulursunuz kolayca. Poşet çaylar hakkındaki video
Soruya kısa cevap: Her bitkinin çayı içilmez, her bitkinin çayı etkili maddeler içermez. Beklenilen etkiye ve etken maddenin tipine uygun ekstre hazırlama tekniği seçmek şarttır.
Afiyetle içilen çaylar, bol muhabbetler, keyifler dilerim...
