Botanik laboratuvarımızda her sene bir haftamızı Gymnospermae (açık tohumlu) bitkilerine ayırırız. Aslında bundan önceki yıllarda, tüm öğrencilerimizle birlikte Orman Genel Müdürlüğü'nün Söğütözü'ndeki arazisine gider bitkileri yerinde incelerdik. Böylece yarım günlük bir ekskürsiyon yapmış olurduk. Ama kulağımıza bu sene OGM arazisinin başka bir kuruma devredileceği haberleri geldiğinden gitmek yerine örnekleri laboratuvarda inceledik.
 |
| Çamlar ve ardıçlarla kaplı Işık Dağı (Ankara), 2010 |
Gymnospermae bitkilerinde (açık tohumlularda), yumurta (ovül) ve meydana gelen tohum açıkta. Karpel kendi üzerinde kapanmamış, ovülleri içinde saklayan bir ovaryum halini almamış. Erkek çiçekler polen keselerine, dişi çiçekler de ovüllere indirgenmiş. Gerek erkek çiçekler, gerekse dişi çiçekler genellikle strobil (kozalak) durumlar halinde. Polen taneleri, doğrudan ovülün tepesindeki polen odacığına girer ve döllenme burada gerçekleşir. Çiçekler daima tek eşeylidir.
Gymnospermlerin hepsi odunlu bitkiler yani ağaç ve ağaççıklar. Bir kısmında gövde basit ve tepede yapraklı, bir kısmında ise zengin bir dallanma görülüyor. Tırmanıcı bitkilere ve bazı çalılara gimnospermlerin ileri familyalarında rastlanıyor. Gymnospermlerde odun borusu olarak sadece trakeitler var. Çoğunda reçine kanalı bulunuyor. Açık tohumlular, kışın yaprak dökmeyen bitkiler (birkaç istisna var tabii). Yapraklar bazen büyük ve pennat damarlı, bazen iğnemsi (örn. Pinus sp.), bazen pul şeklinde (örn. Cupressus sp.), bazense yelpaze (örn. Gingko biloba) biçiminde.
Biz derste Coniferae (kozalaklı bitkiler) takımından 3 familyada yer alan farklı cinsleri inceliyoruz.
Familya: Taxaceae
 |
| Şeritsi yapraklar, meyve (kırmızı) ve tohumlar |
Tür: Taxus baccata (porsuk ağacı):
Ülkemizde Trakya dağları, Kuzey Anadolu dağları boyunca ve Toroslarda yetişen, kışın yaprak dökmeyen, dioik bir ağaç. Yapraklar yassı, kısa, linear, üst yüzü koyu yeşil, alt yüzü 2 açık renk çizgili. Alternan ve sık dizilişli. Dik dallarda, yapraklar bütün çevreye dağılmış, yatay dallarda ise iki karşılıklı sıra. Meyve etrafındaki kısım (arillus) kırmızı. Zehirli bir bitkidir. Taşıdığı alkaloitler kanser tedavisinde ilaç olarak kullanılmakta.
Familya: Pinaceae:
 |
| Pinus nigra-karaçam iğne yaprakları, tomurcuk ve dişi kozalak-ODTÜ 2012 (Çağlar) |
Cins Tayin Anahtarı:
1a. Bitkide uzun ve kısa sürgünler var
2a. Kısa sürgünler 2 iğne yapraklı ................................................. Pinus
2b. Kısa sürgünler 30-40 iğne yapraklı ......................................... Cedrus
1b. Bitkide yalnız uzun sürgünler var
3a. Yapraklar yassı, linear, alt yüzü 2 paralel mum çizgili, kozalak dik,
olgunlukta pullar dökülür……......……...…………………….....………………….Abies
3b. Yapraklar enine kesitte dört köşeli, kozalak sarkık, olgunlukta olduğu
gibi düşer.............................................................................. Picea
 |
| Pinus nigra-karaçam (dişi kozalak) ODTÜ 2012 |
 |
| Cedrus-sedir dalları, Afyon 2010 |
2. Cedrus (Sedir) türleri: Uzun ve kısa sürgünler taşıyan, kışın yaprak dökmeyen ağaçlar. Yapraklar kısa, iğnemsi, uzun sürgünlerde teker teker seyrek dizilişli, kısa sürgünlerde birçoğu bir arada. Kozalaklar dik ve büyük. Olgunlukta pulları dökülür, ancak orta eksen kalır. Tohumlar 3 köşeli ve kanatlıdır. Dünyada 4 türü bulunan cins, ülkemizde Cedrus libani (Lübnan sediri) ile temsil edilmekte.
 |
| Abies-göknar yaprak ve dişi kozalakları Ilgaz 2008 (Çağlar) |
3. Abies (göknar) türleri: Yalnız uzun sürgünler taşıyan, kışın yaprak dökmeyen ağaçlar. Yapraklar yassı, şeritsi, üst yüzü koyu yeşil, alt yüzü iki paralel beyaz çizgili. Koparıldığı zaman, yaprak tabanında küçük dairemsi bir tabla görülür ve dal üzerinde dairemsi bir iz kalır. Kozalaklar dal üzerine dik oturur. Olgunlukta pullar dökülür yalnız eksen kalır. Tohum 3 köşeli ve kanatlı. Ülkemizde 4 göknar türü var: A. bornmülleriana, A. nordmanniana, A. cilicica, A. equi-trojani.
4. Picea (ladin) türleri: Yalnız uzun sürgünler taşıyan, kışın yaprak dökmeyen ağaçlar. Yapraklar iğnemsi, 4 yüzlü ve her yüzünde 1 çizgili. Yaprakları koparıldığı zaman, dal üzerinde diken gibi bir çıkıntı kalır, bu nedenle yaprakları dökülmüş dallar bir törpü görünümündedir. Kozalaklar sarkık, pulları ince ve olgunlukta dökülmez, kozalak bütün olarak düşer. Tohumları kanatlıdır. Ülkemizde Picea orientalis (doğu ladini) doğal olarak yetişmekte.
 |
| Picea-ladin dişi kozalağı, Mogan 2012 (Çağlar) |
 |
| Yozgat 2007 (Çağlar) |
Familya: Cupressaceae:
Oldukça geniş yayılışlı, kışın yaprak dökmeyen, monoik, bazen dioik ağaç veya çalılar. Yapraklar pul şeklinde veya subulat, bazen dimorf. Dişi kozalaklarda, kozalak pulları yassı veya peltat bazen etli ve birleşik, az adette (1-12). Olgun kozalak odunlu bazense etli bir bakaya benzer şekilde. Embriyo 2, bazen 5-6 kotiledonlu. 15 kadar cins ve 140 kadar tür. Ülkemizde 3 cinsi, 10 türü var.
Cins Tayin Anahtarı:
1a. Kozalak odunlu
2a. Kozalak pulları peltat, olgunlukta aralanır. Tohum kanatlı ve çok sayıda
....................................................................................Cupressus
2b. Kozalak 1,5 cm boyunda, 6-8 pullu, pulların sırtı boynuzlu......... Thuja
1b. Kozalak etli, pullar etli ve birleşik
3a. Kozalak yaklaşık 1 cm çapında, 1-6 tohumlu, tohumların hepsini saran
sert bir kılıf yok ………………....................……..….……………………. Juniperus
Bizim incelediğimiz örnekler ise;
1. Cupressus sempervirens (servi): Ülkemizde Batı ve Güney Anadolu’nun sahil bölgelerinde yetişen, yaprakları koyu yeşil renkli, küçük pul şeklinde, karşılıklı ve imbrikat dizilişli olan bir ağaç. Kozalaklar odunlu, toparlak ve 2-3 cm çapındadır, pullar peltat ve 8-14 tanedir. Her pulda 8-20 kanatlı tohum bulunur. İki varyetesi var: Cupressus sempervirens var. horizontalis (dalları yatık), Cupressus sempervirens var. pyramidalis (dalları dik).
2. Thuja orientalis (Doğu mazısı): Anayurdu Asya olan doğu mazısı yaklaşık 10 m'ye kadar uzayabilen bir çalı. Dik dalları, yelpazeyi andıran dalcık sistemi ve arkalarında mahmuz bulunan kozalak pulları bulunur. Yaygın bir biçimde süs ve çit bitkisi olarak kullanılıyor.
2. Thuja orientalis (Doğu mazısı): Anayurdu Asya olan doğu mazısı yaklaşık 10 m'ye kadar uzayabilen bir çalı. Dik dalları, yelpazeyi andıran dalcık sistemi ve arkalarında mahmuz bulunan kozalak pulları bulunur. Yaygın bir biçimde süs ve çit bitkisi olarak kullanılıyor.
3. Juniperus oxycedrus (katran ardıcı): Bir Akdeniz bölgesi bitkisi, Trakya’da ve Anadolu’da yaygın. Dioik. Sık bir çalı, bazen küçük bir ağaç şeklinde. Yaprakları subulat ve batıcı ve üçlü vertisiller halinde. Yaprakların üst yüzünde, orta damar ile ayrılmış 2 beyaz mum çizgisi bulunur. Bakka 6-9 mm çapında, olgunlukta kırmızımsı kahverengi.
 |
| Juniperus communis var. saxatilis, Işıkdağı 2010 |
Çalışma sırasında bazı türlerin yaprak kesitlerini aldım. Preparatları kloralhidratla hazırladım (Yanımda fotoğraf makinam olmadığından kesitlerin fotoğraflarını cep telefonu ile çektim)...
A. Cedrus libani yaprağı
B. Picea orientalis yaprağı
C. Pinus nigra yaprağı
Kozalaklıların en sevdiğim özelliği nedir ne anlatabilirim son cümlelerde diye düşününce bu kış karlar altındaki çam ormanlarının görüntüsü geldi aklıma. Kışın da yazın da seyri hoş bir manzara... Mis gibi reçine kokmaları, üzerlerindeki likenlere ev sahipliği yapmaları, sincaplara gıda olmaları... Hımm sanırım buldum en çok irmik helvası içindeki kavrulmuş çam fıstığını seviyorum :)
 |
| Bergama, Asklepios antik kenti önünde çam fıstığı satan köylüler, 2009 İzmir (Çağlar)
Fotoğraflar için Çağlar'a kocaman bir teşekkür!
|
 |
| Çam fıstığı tohumları |
