İskender Nasıl Öldü?

Efsanevi komutan Büyük İskender, şarabına karıştırılan bir bitki ile zehirlenmiş olabilir mi?

Bu soruyu Yeni Zelanda'daki Otago Üniversitesi'nden Leo Schep de sormuş ve arkadaşları ile kafa kafaya verip Büyük İskender'in ölüm sebebi üzerine bir araştırma yapmış. Çalışmanın sonuçları Clinical Toxicology dergisinin 2014 ocak sayısında yayınlandı: 

http://informahealthcare.com/doi/abs/10.3109/15563650.2013.870341

Pers İmparatorluğu'nun güçlü ordularını yenmeyi başaran Makedonya kralı ve tarihteki en büyük komutanlardan biri olarak bilinen Büyük İskender'in ölüm sebebi net değil ama bitkilerle zehirlenme sonucu ölmüş olabileceği düşünülüyor. Schep, Kral'ın M.Ö. 323'te sadece 32 yaşındayken ölümünden sorumlu olan bitkinin "Veratrum album" olduğunu savunuyor.

Schep, çalışmasında Büyük İskender'in daha önce iddia edildiği gibi arsenik ve striknin gibi maddeler kullanılarak zehirlenmesinin mümkün görünmediğini belirtiyor. Bu maddelerin hızlı ölüme yol açtığını ancak eldeki verilere göre komutanın 12 gün can çekiştiğini, konuşamaz ve yürüyemez hale gelerek öldüğüne dikkat çekiyor. 

Toksikolog Schep, ülkemizde beyaz çöpleme adıyla tanınan Veratrum album'un, Büyük İskender'in şarabına karıştırıldığını, acı tadı gizlemek için de tatlandırıcı kullanılmış olabileceğini ileri sürmüş.

Adı geçmişken kısaca bitkiden bahsedeyim. Veratrum album Liliaceae (Zambakgiller) familyasından. Ülkemizde doğal olarak Kuzeydoğu Anadolu'da yetişiyor. Giresun, Artvin, Ordu, Rize, Trabzon civarlarından kaydı var. Başucu kitabımız olan Türkiye'de Bitkilerle Tedavi kitabında Sayın Turhan Baytop bitkiden şöyle bahsediyor:

"Rhizoma Veratri albi: Veratrum album L. (Liliaceae) türünün kurutulmuş rizom (toprak altı gövdesi) ve kökleridir. Bu tür 50-100 cm yükseklikte, yeşilimsi-beyaz çiçekli, çok yıllık ve otsu bir bitkidir. Yapraklar büyük, boyuna belirgin damarlı, katlı ve sivri uçludur. Kuzey-Doğu Anadolu dağlarının orman açıklıklarındaki çayırlarda yetişir. 

Rizomlar sonbaharda sökülür, tam halde veya ortalarından boyuna ikiye ayrıldıktan sonra, güneşte kurutulur. Rizomlar 5-10 cm uzunlukta, küçük havuç biçiminde, 1.5-2 cm çapında, üzeri soluk siyah renkli ve kök kalıntıları ile kaplıdır. Tadı acı olup, tozu şiddetle aksırtır.

Memleketimizde bugün bilhassa, nezle sonucu oluşan tıkanıklıklarda burnu açmak için, enfiye şeklinde kullanılmaktadır. Rizomun iç kısmı bir çakı ile kazınır ve elde edilen toz buruna çekilir. Bu nedenle drog İstanbul aktarlarında "kökenfiye" veya "suut kökü" ismiyle satılmaktadır.

Diğer isimler: Akçöpleme, Beyaz çöpleme, Beyaz harbak, Harbak beyaz, Kunduz kökü, Kökenfiye, Suut kökü."

Bitkinin toprak altı gövdesi nişasta, reçine, şekerlerin yanı sıra % 1-2 oranında alkaloit taşıyor (protoveratrin A ve B, jervin, rubijervin, ... vb. gibi). Bu alkaloitlerden dolayı bitki bir dönem gut, epilepsi ve hipertansiyon tedavisinde kullanılmış. Ancak yine bu alkaloitler sebebiyle de zehirli. Zehirlenme belirtileri bulantı, kusma, bradikardi, bayılma, kasılma, halsizlik ve felç. Bitkinin homeopati ilaçlarının bileşimine girdiğini de belirteyim. 

İskender'i öldüren bir Veratrum muydu bilinmez ama umarım bu bitki ile sadece doğada karşılaşırız. Bitkiyi çiçekli dönemde yakalayıp güzel fotoğraflarını çekebilmek dileğimle...