Üzerlik Üzerine

Üzerliği tanır mısınız? Çocukluğumdan bu yana hatırladığım nadir bitkilerden biri üzerlik. Ben Eskişehir'de kerpiçten köy evlerinin duvar diplerinde hatırlıyorum bitkiyi. Bitkinin Orta Anadolu'da geniş yayılış gösterdiğini ise yıllar sonra öğrendim. Sarımsı-gri-yeşil renkli yaprakları ve gövdesi olan, otsu, yerden bir karış yükseklikteki bitki; yaz tatillerinde beyaz çiçekleriyle süslenmiş olurdu.  Ayrıca boncuk gibi yuvarlak yeşil meyveleri sonbaharla sarı renge dönüşür, kopardığımda içinden 3 siyah tohum çıkardı. Bitki zarif görüntüsünün aksine çok pis kokardı, yoldan geçen hayvanların bu bitkiyi bu sebeple yemediklerini sanardım.

Bu fotoğrafı Eskişehir'deki Seyit Battal Gazi Türbesi yakınında çekmişti Çağlar. Anadolu Üniversitesi Eczacılık Fakültesi Farmakognozi Anabilim Dalının düzenlediği 7. PLOSWA kongresi sonrası düzenlenen ekskürsiyonda, 2007 Haziran'ı olsa gerek :)  

Sonraları ipe dizilmiş üzerlik tohumlarını görünce farklı illerin pazarlarında büyüklerime sordum. Nazarlık dediler, üzerlik tohumlarının nazarı, kötülükleri uzak tuttuğuna inanılırmış meğer. Hatta kendi kokusu yeterince kötü değilmiş gibi toplanmış-kurutulmuş bitkinin metal bir kürek içinde yakılıp evin içinde gezdirildiğini de gördüm daha sonraki yıllarda. Bitkinin bu şekilde nazar kovan tütsü olarak kullanımı da sadece ülkemize özgü değilmiş. Afganistan, Azerbaycan, İran, Irak, Özbekistan, Tacikistan'da da aynı inanış mevcutmuş. Müslümanlar gibi Yahudiler ve Zoroastrianlar da (İslamiyet öncesi bir inanış) üzerlik  yakıldıktan sonra dua etmenin; kötü düşünceyi, nazarı kovduğuna inanırmış. 

Üzerlikten nazarlık :)

Halk arasında şehit kanı dökülmüş yerde yetişir üzerlik derlermiş. İşin aslı şu ki; bu bitki fosfatı bol olan toprağı severmiş. Siz de ören yerlerinde, höyüklerde ve terk edilmiş köylerde rastlayabilirsiniz üzerliklere. 

Zygophyllaceae familyasında yer alan, Latince adıyla Peganum harmala (üzerlik), çok eski yıllardan beri insanlar tarafından tanınıyor ve kullanılıyormuş. Örneğin Ortadoğu'da  halusinojenik etkisi sebebiyle şamanik ayinlerde kullanıldığı hakkında kayıtlar var. Bu etkinin bitkide yoğun olarak bulunan indol tipi (beta karbolin yapısında) alkaloitler (harman, harmol, harmin) sebebiyle görüldüğü biliniyor. Aynı bileşikler depresyon tedavisinde de etkili (geri dönüşümsüz MAO-A inhibitörü). Ayrıca bitkinin ağrı kesici, iltihap engelleyici, barsak kurtlarını dökücü olarak kullanıldığı, bakterileri ve algleri öldürücü, böcek kovucu etkilere sahip olduğu yapılan çalışmalarda elde edilen diğer bilgiler. Tohumlar; uzun yıllar, sahip olduğu kırmızı boyar maddeler sebebiyle yün boyamada da kullanılmış...

Üzerlik ekstresi ve bitkiden elde edilen saf maddelerden biri olan peganin sıtmaya sebep olan protozoalara karşı çok etkili bulunmuş. Bitkinin antikanser etkileri üzerine yürütülen çalışmalar mevcut. Alzheimer tedavisinde kullanımı ile ilgili de bir iki cümle var genel kaynaklarda (ama literatüre hızlıca baktığımda herhangi bir yayına rastlamadım). 

Bu yazıyı yayınladığımda sınıf arkadaşım Berkay Karahan'dan bir mesaj aldım, bitkinin mide bulantısı yaptığını yazmıştı. Hemen yan etkileri ile ilgili bilgiler için elimdeki kaynaklara baktım. Bitki Avrupa-Amerika'da pek bilinmediğinden, bulunmadığından, kullanılmadığından olsa gerek neredeyse hiç bir kitapta bahsi geçmiyor. Sadece Indian Medicinal Plants'de  (J. P. Khare) buldum. Etkiler kısmını ekliyorum buraya. Berkay haklıymışsın tohumlarının emetik etkisi varmış :)

UV altında harmin ve üzerlik ekstresi 

Üzerliğin birden bire aklıma gelmesine sebep olan ise bu dönem 6. yarıyıl laboratuvarlarımıza eklediğimiz yeni alkaloit deneyleri. Bitki materyali olarak kolay temin edilebilecek, güzel, renkli deneylerle teşhisi yapılabilecek neler var diye elimdeki kaynaklara göz gezdirdim biraz. Plant Drug Analysis (A Thin Layer Chromatography Atlas) adlı İTK kitabında ve wikipedia'daki Harmal (bitkinin İngilizcesi) bahsi altında bu alkaloitlerin UV altında pırıl pırıl floresans verdiğini gördüm. Benim hoşuma gitti tabii ama öğrenciler için ders hep derstir, deney hep deney :) Onların benim kadar hoşuna gider mi bilemem, bence fotoğrafa ve İTK plaklarının görüntülerine bakın siz karar verin... 

1: Üzerlik tohumu 

    (MeOH ekstresi)

T1: Harmalol

T2: Harmalin

T3: Harman

T4: Harmin

T5: Harmol

UV 365 nm'de hiç bir revelatör kullanılmadan bakıldığında harmol dışındaki tüm alkaloitler çok net gözüküyor :)

Bu İTK kitabını herkes biliyordur sanırım. http://books.google.com.tr adresinden Plant Drug Analysis diye aratınca hemen çıkıyor zaten, oradan da plak fotoğraflarına, örnek solvan sistemlerine göz atabilirsiniz.